Malatia e sandà
La scienza s’ha occupada fingià da temps fich antics da las malatias umanas. Ils meidis han provà da tillas cumbatter cun da tuottas sorts masdinas e curas. Ils umans dal temp d’immez crajaivan cha las malatias sajan chastis da Dieu obain occasiunadas da malspierts. Üna da las plü malignas malatias contagiusas es statta la pestilenza chi s’ha derasada fich suvent in tuot ils pajais da l’Europa. La Val Müstair es eir statta pertocca repetidamaing da quel sgrischaivel flagè.

La medicina d’avant 200 ons nu d’eira amo tant sviluppada per cumbatter las malatias contagiusas, e meidis d’eiran be pacs, impustüt oura sül pajais. Dal 1829 pratichaivan in tuot nos chantun be 29 meidis patentats, dal 1875 d’eiran quai 63. Dals ons 1830-60 lavuraiva ün docter Johann Francesco a Valchava e Sta. Maria. Probabelmaing es el stat il prüm  meidi in Val Müstair. Dal 1867 esa reuschi d’ingaschar ad ün meidi patentà indigen, a Nicolo Nolfi (1839-1891) da Sta. Maria. El ha servi a la Val fin a sia mort sco meidi ed in differents uffizis publics.

Chascha d’amalats ed ospidal circuital
Al cumanzamaint dal 20^avel tschientiner nun existiva in Val Müstair amo ingüna sgüranza per cas da malatia. Pür davo cha la ledscha federala reguard la sgüranza d’amalats es gnüda acceptada dal pövel svizzer, tilla ha il Chantun Grischun declerada obligatorica. Davo lungas trattativas difficultusas es gnüda fundada dal 1917 la „Chascha d’amalats publica dal circul Val Müstair“. Il grond promotur da quella e prüm president es stat Thomas Gross (nomnà «il major») da Tschierv. Il prüm meidi ingaschà da la chascha d’amalats es stat dr. Konrad Zimmerli.

Bainbod s’han occupats ils respunsabels da la chascha e’l meidi da la dumonda da fabrichar üna chasa per amalats cumbinada cun ün’abitaziun pel meidi. Dal 1919 esa reuschi da cumprar la chasa da la guaivda da Clau Perl a Sielva e lapro amo terrain da 220 lattas in vicinanza. Il fain da quella prada racogliaiva dr. Zimmerli per seis chavagl ch’el dovraiva per far las visitas als amalats in tuot ils cumüns. La „chasa dal docter“ a Sielva ha servi 15 ons sco abitaziun pels meidis e sco chasa d’amalats.

La chasa dal docter intuorn il 1920 ed hozindi

La cumischiun da la Chascha d’amalats Val Müstair s‘ha occupada dal 1929 da la dumonda d’eriger ün ospidal confuorm a las prescripziuns chantunalas ed a las cugnuschentschas nouvas da la medicina. Cur cha quist proget es gnü cuntschaint, han cumanzà las dispittas tanter ils politikers da Müstair e quels da canderaint. La peidra d’intop d’eira unicamaing la dumonda ingio cha l’ospidal vess gnü da star, a Müstair pro la clostra o a Sielva. I s’ha sviluppà effectivmaing ün cumbat confessiunal in Val. A la mastralia dal 1931 han gnü da decider ils votants ingio cha l’ospidal nouv vegna fabrichà. Il resultat da la votaziun es protocollà seguaintamaing: „Decleranza: La differenza dal numer da 129 votants tanter il prüm scrutinum (207 schi cunter 128 na) e’l seguond scrutinum (202 schi cunter 4 na) deriva dal fat cha davo il resultat dal prüm scrutinum ils votants da Müstair as absaintettan da la plazza.“¹ La decisiun es statta clera a favur da Sielva. In seguit ha la cumischiun fat progettar in detagl la fabrica da l’ospidal a Sielva. Respunsabel pel proget es stat il büro d’architectura Bisaz e Könz da Zernez. L’ospidal nouv ha cuostü quella jada raduond 131‘000 fr. L’inauguraziun da l’ospidal a Sielva ha gnü lö als 5 avuost dal 1934.

Quist stabilimaint ha servi dürant bod quatter decennis sco ospidal acut e sco unica pratcha da meidi in Val Müstair. Qua o là esa bainschi stat da far tschertas reparaturas e pitschens müdamaints a favur dals paziaints e dal persunal

Prüm ingrondimaint
Pür dal 1964 s‘ha la cumischiun da l’ospidal fatschendada da la dumonda d’ingrondir la chasa ed ha decis da cumprar üna parcella vaschina. Dal 1968 e 1970 es gnü fabrichà oura il palantschin da la chasa ingio chi sun gnüdas integradas chombras per impiegats ed ün bogn. Da quel temp es gnü surdat eir il stüdi per ün ingrondimaint da l’ospidal. Il proget da fabrica nouv es gnü elavurà dal büro d‘architectura Könz + Co. da Guarda in stretta collavuraziun cul meidi da l’ospidal, dr. Peter Spinnler. Dal 1970 fin al 1975 es gnü eret in duos etappas da fabrica ün complex chi cumpigliaiva la pratcha, la sala d’operaziuns suot terra cumbinada culs locals da la protecziun civila, üna partiziun per paziaints acuts ed üna per glieud attempada, implü amo diversas stanzas per las muongias d’Ingenbohl chi sun stattas per divers ons respunsablas pel fliamaint a Sielva. Las lavuors da fabrica e las investiziuns per apparaturas modernas han cuostü passa 6 milliuns, ün considerabel import per üna valletta muntagnarda! La finanziaziun es reuschida grazcha al sustegn da las instanzas chantunalas e federalas e cun donaziuns generusas dal Padrinadi svizzer per cumüns da muntogna e dal chantun da Turich. La populaziun indigena ha cuntribui fingià l’on 1970 il bel import da 130‘000 fr. our dal rechav d’ün bazar organisà bel ed aposta a favur da l’ospidal. Als 14 e 15 da gün 1975 es gnü inaugurà l’ospidal nouv a Sielva.

Süsom il bloc da beton las stanzas per las muongias d’Ingenbohl

Seguod ingrondimaint
Be 20 ons plü tard, dal 1995 es darcheu gnü inaugurà ün fabricat annex a l’ospidal cun stanzas modernas per glieud dependenta da chüra individuala e fliamaint permanent. Al listess temp es gnüda rimplazzada la pigna dad öli cun ün s-chodamaint da ziplas. Ils plans per quist proget da fabrica chi ha cuostü 3,75 milliuns francs ha fat l’architect Jon Peider Strimer d’Ardez.

Nouvs tracts e fatschadas da culur plü choda

Il Center da sandà Val Müstair vain realisà finalmaing
Cun la müdada dal millenni haja dat bainbod eir müdadas illa politica da sandà in general ed in special per instituziuns medicinicas illas regiuns periferas. I gniva discurrü da centralisar ils servezzans da medicina e da serrar ospidals pitschens. Per nossa vallada significhaivan quellas imnatschas ün privel d’existenza pel plü pitschen ospidal da la Svizra e cun quai eir üna perdita rigurusa da la qualità da viver per la populaziun indigena. La cumischiun e la direcziun da l’ospidal han refüsà ferventamaing las intenziuns da la politica federala e chantunala ed han sviluppà svessa ün concept „jauer“ cul böt da spordscher quia ün bun e vast servezzan da basa sül chomp da la sandà. Üna visiun d’eira da s-chaffir ün „Center da sandà Val Müstair“ cun üna pratcha da meidi cun labor ed apoteca, üna partiziun da fliamaint per paziaints acuts, üna partiziun da chüra, ün servezzan d’urgenza, ün local da daintistaria, ün servezzan da spitex per tuot la vallada e differents agüds terapeutics. L’idea d’eira eir da collavurar strettamaing culla regiun vaschina dal Vnuost spordschond almain a Tuer e Ravera ün servezzan sur cunfin. Per pudair realisar tuot quists sectuors dal provedimaint social, esa bain svelt stat cler cha l’edifizi a Sielva stopcha gnir cumplettà, ingrondi e sanà magari ferm.

Las prümas trattativas per ün proget da fabrica han gnü lö culs uffizis chantunals fingià dal 2000. In üna prüma fasa esa stat da circumscriver e documentar ils bsögns e giavüschs da la direcziun e dal persunal da l’ospidal. In gün dal 2001 ha dat il Chantun glüm verda per far elavurar ün proget da sanaziun ed ingrondimaint da l’edifizi existent a Sielva. Id es gnü pretais chi vegna fat üna concurrenza d’architectura. Dal 2002 han inoltrà set architects lur proposta confuorm a las cundiziuns dattas da l’uffizi da fabrica chantunal. Üna giuria cumpetenta ha tschernü il proget „sforzato“ da la cumünanza d’architects BFB da Turich ed ha dat l’incumbenza da til surelavurar e da far fingià calculaziuns dals cuosts. In seguit ha la cumischiun da l’ospidal gnü da trattar cun las instanzas chantunalas per survgnir il sustegn fiananzial e’l permiss da fabrica. La Regenza ha garanti las subvenziuns a basa da las ledschas correspundentas, ha però rendü attent cha la situaziun finanziala dals 6 cumüns nu permetta da surtour tuot ils cuosts restants, e chi saja perquai da tscherchar sustegn pro instituziuns d’agüd e pro privats. La junta da l’ospidal e las autoritats regiunalas han dat l’incumbenza a l’administraziun da l’ospidal, dad ir in tschercha da munaida per pudair finanziar las lavuors previssas. Ün grondischem sustegn es flui da l’Agüd da muntogna svizzer. Da prümavaira dal 2006 sun rivats ils prüms lavuraints sül lö da fabrica, e cun quai ha cumanzà ün temp intensiv per las intrapraisas ed impustüt eir pel persunal e pels paziaints ed abitants da tuot l‘instituziun sociala. Fabrichar in ün edifizi construi fingià in trais etappas (1934, 1974, 1994) es stat üna vaira sfida per architects e tecnikers. In occasiun da la festa d’inauguraziun dals 7 e 8 gün 2008 han giasts ed indigens pudü as persvader cha l’ouvra realisada a Sielva es bain gratiada ed importanta per l’avegnir da la Val Müstair. Ella es ün‘instituziun chi güda a megldrar e garantir la qualità da viver per la populaziun indigena ed eir pels numerus giasts chi passaintan qua lur vacanzas.

Lavurà sco schefmeidis a l’Ospidal Val Müstair han:

- dr. med. Franz Helfenberger 1931-1964
- dr. med. Alois Zurkirchen 1964-1968
- dr. med. Peter Spinnler, 1969-1996
- dr. med. Matthias Furrer, 1996-2006
- dr. med. Theo von Fellenberg 2006-

L'istorgia es gnida missa insembel da Claudio Gustin, 2018 

 ______________________________________________________________________________

¹ Archiv circuital Val Müstair, IIC 12